Circulaire oplossingen niet altijd milieuvriendelijk
Levenscyclusanalyse geeft veel inzichten
De voorbije maanden organiseerde Buildwise een seminariereeks rond de milieu-impact van circulaire en biobased oplossingen. Wij volgden de infosessie over circulariteit, waarin aan de hand van een aantal verrassende stellingen werd aangetoond dat circulaire oplossingen niet per definitie milieuvriendelijk zijn. De levenscyclusanalyse kwantificeert de milieu-impact en geeft dus veel inzichten voor wie de duurzaamheid van bouwprojecten wil optrekken.
Voetafdruk bouwsector
De bouwsector heeft zoals bekend een grote impact op het milieu en het klimaat. In Europa is hij immers verantwoordelijk voor 36% van de CO2-uitstoot ten gevolge van het energieverbruik in gebouwen; 50% van alle wereldwijd ontgonnen grondstoffen gaat naar de bouw en 33% van alle afval dat in Europa wordt geproduceerd, is afkomstig van gebouwen.
Daarom worden ambitieuze doelstellingen vastgelegd om de voetafdruk van de bouwsector te verkleinen en worden er verschillende duurzame bouwoplossingen naar voren geschoven. Maar wat is hier van aan? Hoe kan men de milieu-impact van materialen en gebouwen beoordelen? En wat is nu de milieu-impact van een circulaire oplossing in vergelijking met een niet-circulaire oplossing?
Deze vragen stonden centraal tijdens het seminarie 'Milieu-impact van circulaire oplossingen' van Buildwise, gericht naar aannemers, studiebureaus, architecten, materiaalfabrikanten en overheidsmedewerkers.
Duurzaam en circulair bouwen
In tegenstelling tot het lineaire model – waarbij materialen worden ontgonnen, geproduceerd, gebruikt en weggegooid – staan bij circulair bouwen waardebehoud en het vermijden van afval centraal, bijvoorbeeld door het hergebruik van bouwmaterialen. Dit vergt de mind switch om bestaande gebouwen te zien als 'materiaalbanken' ('urban mining'), al start het al bij de ontwerpfase.
Onder het motto 'Start with the end in mind' doen immers nieuwe ontwerpstrategieën hun intrede. Dan hebben we het natuurlijk over de materiaalkeuzes (biogebaseerde materialen, materialen met gerecycleerde inhoud, hergebruikte of herbruikbare materialen), maar ook over rekening houden met mogelijke, latere functiewijzigingen van gebouwen (DfC: Design for Change) en de ontmanteling bij zo'n functiewijziging of bij het einde van de levensduur (DfD: Design for Deconstruction).
Levenscyclusanalyse
Om een antwoord te kunnen bieden op de vraag wat nu de precieze milieu-impact is van een specifieke oplossing, is er de levenscyclusanalyse (LCA). Deze kwantificeringstechniek houdt rekening met de volledige levenscyclus – van productie over constructie tot gebruik en 'end of life' – en een set milieuproblematieken, wat uiteindelijk resulteert in een eenduidige score. De Europese normen EN 15804+A2 en EN 15978 specifiëren hoe zo'n LCA gestandaardiseerd moet gebeuren.
Het zogeheten 'Model D' geeft daarbij nog extra informatie over het potentieel van hergebruik, herstel of recycleerbaarheid.
Levenscyclusanalyse is een techniek om de milieu-impact van een specifieke oplossing te kwantificeren
De LCA-score geeft geen inzicht in de circulariteit van een product. Wel is die handig voor analyse of optimalisatie, omdat je ziet waar de belangrijkste impact zich bevindt. Daarnaast kunnen verschillende scenario's en alternatieven worden geëvalueerd, voor een vergelijking. Tot slot kan hiermee ook objectieve communicatie verlopen, dankzij de gestandaardiseerde EPD-fiche (Environmental Product Declarations).
Herbruikbaar versus hergebruikt
Zo kunnen we bijvoorbeeld een antwoord geven op de vraag of je – qua milieu-impact – het beste voor herbruikbare of hergebruikte materialen kiest, die natuurlijk allebei duurzaamheidsvoordelen bieden.
Zo is er in het geval van herbruikbare materialen een gereduceerde 'end of life'-impact in de eerste levenscyclus, evenals een reductie in de eventuele volgende cyclus. Bij hergebruikte materialen elimineer je dan weer de volledige productiefase, omdat er dus geen nieuwe producten moeten worden gemaakt. Deze productie-impact is typisch veel groter dan de 'end of life'-impact, dus kies je het beste voor hergebruikte materialen. Je zet bovendien beter in op de winst die je nu kan maken, in plaats van toekomstige winsten.
Hergebruikte herbruikbare materialen zijn natuurlijk de meest circulaire oplossing, met een dubbele winst qua impact: zowel in de productie- als de 'end of life'-fase.
Milieu-impact van beton
Hoogovencement is verantwoordelijk voor het grootste aandeel van de milieu-impact van beton. Indien je de milieuwinst wilt maximaliseren, zet je dus best in op de vervanging van dit cement.
Ook het vervangen van primaire door secundaire granulaten leidt tot milieuwinsten, omdat er dan geen productie-impact in rekening dient te worden gebracht. Deze winst toont zich echter amper op niveau van het beton, omdat de granulaten initieel al een beperkte impact hebben in het geheel. Bovendien moeten ook de gerecycleerde granulaten getransporteerd worden, dus kan de transportafstand een belangrijke rol beginnen spelen.
Ook de afkomst van de materialen is dus van belang. De impact van het transport is zeker niet te verwaarlozen in de duurzaamheidsafweging en kan de milieuwinst van de materiaalkeuze tenietdoen.
Circulariteit kan een middel zijn om de milieu-impact te verlagen, maar is geen garantie hiertoe
Oneindig recycleerbare materialen
Als derde toepassingsvoorbeeld werd de vraag voorgelegd of materialen die tot in het oneindige recycleerbaar zijn – zoals staal – een kleine milieu-impact hebben. Uiteraard zijn er hierbij enorme winsten te boeken in de productiefase, al moet er meteen rekening worden gehouden met de vraag en beschikbaarheid.
In het voorbeeld van staal is de vraag groter dan het aanbod dat er is aan 'scrap steel'. Daarom zal er nog steeds primair staal geproduceerd moeten worden en kunnen we op marktniveau nooit naar 100% gerecycleerd staal overgaan. Bovendien moet ook dit gerecycleerd staal opnieuw gesmolten en gevormd worden tot nieuwe stalen producten. Hoewel het een perfect circulaire grondstof is, zal deze recyclage ook bijkomende impact met zich meebrengen.
Verrassend genoeg kunnen we deze stelling dus niet zomaar bevestigen.
Aandeel van verbindingen
Vervolgens werd ook het aandeel van de verbindingen op het niveau van bouwelementen onder de loep genomen. Hierbij bleek dat die ook een belangrijke rol spelen in de totaalimpact. Zo kan het type verbinding een effect hebben op de vervangingen van onderdelen en zo dus tot een hogere impact leiden, of die net vermijden.
Demonteerbare oplossingen
Tot slot werd nog de vraag gesteld of demonteerbare oplossingen dan de voorkeur genieten indien je de milieu-impact wil beperken. Ook die vraag kan niet zonder meer worden beantwoord.
Zo werd het voorbeeld gegeven van een demoproject waarbij het gebruik van metalen verbindingen bij een houten structuur tot een extra initiële productie-impact leidde. In dat specifieke geval zouden er minstens twee hergebruiken nodig zijn om die te compenseren. Dit is echter niet altijd het geval. Een goede reflectie op niveau van het element en ontwerp zijn nodig om een zinvolle oplossing uit werken.
Net zoals je het beste inzet op winsten die direct realiseerbaar zijn (door oplossingen met lagere impact toe te passen), moet je vermijden om vandaag de impact te veel te verhogen met het doel om in de toekomst winsten te boeken (bv. omwille van demonteerbare verbindingen).
Conclusie
Circulair bouwen is een model van productie en consumptie waarbij bestaande materialen en producten zo lang mogelijk worden gedeeld, verhuurd, hergebruikt, hersteld, opgeknapt en gerecycleerd, om meer waarde te creëren. Circulariteit is evenwel geen synoniem voor milieuvriendelijkheid.
Om de milieu-impact van een circulaire oplossing correct te kunnen beoordelen, is er een levenscyclusanalyse nodig, die rekening houdt met de volledige levenscyclus en een set van milieuproblematieken.
