Flexibiliteit loont voor het net en de portemonnee

Nu zon en wind een almaar groter aandeel van onze elektriciteit opwekken, is de flexibiliteit van ons elektriciteitssysteem verhogen, een belangrijk agendapunt geworden bij de Belgische netbeheerders. Weersafhankelijke bronnen, zoals zon en wind kunnen niet worden beheerd als een conventionele energiecentrale, waardoor er periodes zijn van overaanbod en van tekorten. Als deze onbalans niet in realtime wordt aangepakt, kan dit de netstabiliteit beïnvloeden en uiteindelijk leiden tot black-outs.

Energievoorziening wordt steeds duurzamer

Elia, nationaal beheerder van het Belgische hoogspanningsnet, publiceerde in juni 2025 haar jongste Adequacy & Flexibility-studie voor de periode 2026-2036.

Het aandeel hernieuwbare energie in het elektriciteitsaanbod zal verder stijgen, en het aandeel gas zal verder dalen. Dankzij zonnepanelen, slimme technologie en dynamische prijzen komen huishoudens en kleine producenten steeds centraler te staan in de energievoorziening.

Voor zonne-energie ziet Elia een verdere groei weggelegd. Zonne-energie bleef verder groeien in 2024, waarbij het totaal geïnstalleerde vermogen in 2024 meer dan 11 GW bereikte. Verwacht wordt dat het geïnstalleerde vermogen tegen 2030 16,5 GW zal halen onder impuls van dalende kosten en een sterke technologietoegankelijkheid.

Als gevolg hiervan voorziet Elia dat de periodes van energie-overschotten, met bijhorende negatieve prijzen, de komende jaren nog zullen toenemen. Deze energie-overschot periodes zullen waarschijnlijk rond het middaguur optreden, wanneer grote volumes zonne-energieproductie samenvallen met een lagere prijs.

Het aandeel hernieuwbare energie in het elektriciteitsaanbod zal verder stijgen, en het aandeel gas zal verder dalen. Voor zonne-energie ziet Elia een verdere groei weggelegd. Zonne-energie bleef verder groeien in 2024, waarbij het totaal geïnstalleerde vermogen in 2024 meer dan 11 GW bereikte. Verwacht wordt dat het geïnstalleerde vermogen tegen 2030 16,5 GW zal halen onder impuls van dalende kosten en een sterke technologietoegankelijkheid.

De uitrol van onshore wind daarentegen zal in de loop der tijd vertragen als gevolg van vergunningsdrempels en problemen rond publieke aanvaarding van deze technologie.

Elektriciteitsvraag blijft stijgen

Verwacht wordt dat de elektriciteitsvraag de komende jaren zal stijgen. Al verloopt die stijging trager dan Elia aanvankelijk had verwacht. Vooral de industriële sector blijft achter en elektrificeert trager dan verwacht (mede door de concurrentiekracht die er onder druk staat). De groeiende elektriciteitsvraag van de transport- en verwarmingssector, en vooral ook van datacenters werd wel bevestigd.

Hoe zit het met de elektriciteitsbevoorrading?

Volgens de studie blijft de elektriciteitsbevoorrading verzekerd tot 2028, onder meer dankzij de levensduurverlenging van een aantal nucleaire reactors en de contracten die werden afgesloten met bepaalde energieproducenten om in te springen bij schaarste (CRM).

Vanaf 2028 wordt voldoende capaciteit onzekerder en groeit de capaciteitskloof (tot een tekort van 3.400 à 5.400 MW in 2036) doordat de kernreactoren Doel 4 en Tihange 3 dan sluiten. Zonder bijkomende maatregelen kan de bevoorradingszekerheid dan in gevaar komen.

De capaciteitskloof zal bovendien nog groter zijn (tot + 1.300 MW) als de residentiële, tertiaire en industriële sectoren niet voldoende flexibiliteit aan de dag zullen leggen in hun verbruik.

Flexibiliteit wordt essentieel

Om die reden is flexibiliteit zowel bij de eindgebruikers, als bij de hernieuwbare productie zelf (afschakelen of sturen van pv en wind) volgens Elia essentieel om netstabiliteit in de toekomst te kunnen garanderen. Extra flexibiliteit kan volgens Elia via:

• stuurbare vraag: consumenten en bedrijven die hun verbruik aanpassen bv. bij energie-overschotten hun elektrisch voertuig laden of een warmtepomp laten draaien
• grensoverschrijdende capaciteit: meer stroom importeren/exporteren via interconnecties met buurlanden
• stuurbare decentrale hernieuwbare productie bv. zonnepanelen of wind die tijdelijk kunnen worden afgeschakeld of gestuurd
• opslag (batterijen, waterstof, pumped hydro)

Hoe goed is flexibiliteit voor de portemonnee?

Een opvallende conclusie uit de studie is dat veel eindgebruikers nog niet beseffen welke waarde flexibiliteit voor hen kan opleveren. Besparingen kunnen worden gerealiseerd door:

• de zelfconsumptie te verhogen door het verbruik te verschuiven (EV, warmtepomp, batterij)
• curtailment (tijdelijk afschakelen pv bij negatieve prijzen), maar dat reduceert de jaarlijkse productie met ~31%
• een slimme paneeloriëntatie: oost-west in plaats van zuid vermindert totale opbrengst licht, maar spreidt productie beter over de dag en verhoogt het gebruiksgemak

Besparing met EV

Voor elektrische voertuigen lopen de voordelen nog hoger op. Een consument met een elektrische wagen kan jaarlijks tussen 170 en 530 euro besparen door te laden wanneer de prijs laag is (dynamisch contract) of wanneer de eigen pv-installatie produceert (bv. 12u en 15u in de zomer). Elektrische voertuigen bieden zo het grootste potentieel voor residentiële flexibiliteit. Met zonnepanelen neemt de waarde van slim laden nog verder toe, omdat verliezen door negatieve prijzen dalen en de zelfconsumptie stijgt.

Er werden in de studie drie laadstrategieën onderzocht:

• Natural charging: de wagen wordt opgeladen zodra hij ingeplugd is, zonder rekening te houden met de prijzen
• Smart charging (V1M): er wordt slim geladen bij lage prijzen of bij eigen pv-productie: dat kan jaarlijks 190 tot 400 euro opleveren in een huishouden met zonnepanelen
• Vehicle-to-Market (V2M): de wagen wordt slim geladen en ontladen: zo kan de besparing worden verhoogd tot 530 euro per jaar voor een huishouden met zonnepanelen

Slim batterijgebruik

Ook thuisbatterijen kunnen een rol spelen, al zijn de rechtstreekse besparingen beperkter dan bij elektrische voertuigen. In scenario’s met veel negatieve prijzen neemt hun waarde wel toe. Naast financiële winst verhogen batterijen de zelfconsumptie van 30% naar 64%, verbeteren ze de zelfvoorzieningsgraad en verlagen ze de CO₂-uitstoot.

Besparing met warmtepomp

Door een warmtepomp te laten draaien bij lage prijzen kan 20 tot 70 euro per jaar worden gewonnen. De analyse toont dat een warmtepomp die haar verbruiksprofiel met 10% kan verschuiven, een voordeel van ongeveer 30 euro/jaar oplevert (ca. 3% kostenbesparing). Bij meer flexibiliteit stijgt dit voordeel tot 60 euro/jaar (7% besparing). Door meer negatieve prijsmomenten kan dit zelfs 70 euro/jaar bedragen.

Voor industriële spelers zijn de te besparen bedragen uiteraard veel groter. Denk aan een koelbedrijf dat zijn compressoren slim laat draaien bij negatieve prijzen: dit kan tienduizenden euro’s per jaar opleveren én helpt tegelijk het net in balans te houden.

Prijsprikkels moeten flexibiliteit aanmoedigen

Om flexibiliteit aan te moedigen wil Elia duidelijke prijssignalen naar de markt sturen. De Real-Time Price, een evolutie van de huidige onbalansprijs gecombineerd met prognoses, moet leveranciers toelaten nieuwe contracten aan te bieden zoals dynamische tarieven of time-of-use. Niet-statische nettarieven zullen gebruikers stimuleren hun consumptie te verschuiven naar momenten die voordelig zijn voor hun eigen portefeuille én voor het net.

Verder wil Elia ook inzetten op:

• kennis en bewustzijn: consumenten moeten begrijpen dat niet enkel hoeveel energie ze verbruiken telt, maar ook wanneer
• innovatieve contracten: dynamische contracten voor stuurbare assets (EV’s, warmtepompen), time-of-use-contracten voor toestellen zoals wasmachines, en vaste contracten voor inflexibele verbruikers
• slimme meters: essentieel om verbruiksdata te ontsluiten en flexibiliteit rendabel te maken. Prioritaire uitrol bij gezinnen met hoge flexibiliteitspotentie (EV, pv, thuisbatterij)
• flex-ready toestellen: die moeten technisch en regulatoir geschikt zijn om te reageren op externe signalen en kunnen communiceren met andere systemen